16/10/08

21ο Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου

"Στο βασίλειο των τυφλών ο ηδονοβλεψίας βασιλεύει"


Μετά από αρκέτες ευχάριστες αλλά μέτριες ταινίες που κυκλοφορούν τον τελευταίο καιρό στους κινηματογράφους, και μετά από μια πρώτη αποτυχημένη επίσκεψη στο Πανόραμα της Ελευθεροτυπίας (όταν βρω εκείνον που μου πρότεινε ενθουσιωδώς να δω το 29 Palms θα λογαριαστώ μαζί του), η χθεσινή μας επίσκεψη ήταν πολύ πιο ενδιαφέρουσα: το πρόγραμμα περιλάμβανε δύο πρεμιέρες, το Blindness του Fernando Meirelles, μεταφορά του γνωστού μυθιστορήματος του Ζοζέ Σαραμάγκου Περί Τυφλότητας, και την επιστροφή του Πολωνού δημιουργού Jerzy Skolimowsky, με το Τέσσερις Νύχτες με την Άννα, που ήταν και η ευχάριστη έκπληξη.

Ύστερα από 17 χρόνια χωρίς ταινία, τα οποία είχε αφιερώσει κυρίως στη ζωγραφική αλλά και σε κάποια περάσματα από ταινίες ως ηθοποιός (πέρυσι στο Eastern Promises), ο Skolimowsky επιστρέφει με ένα σκοτεινό και συγκλονιστικό ψυχογράφημα. Ο πρωταγωνιστής του είναι ένα κλειστό, αντικοινωνικό άτομο, στα όρια του αυτισμού σχεδόν, τόσο που φέρνει στο μυαλό τον Βόυτσεκ - ιδίως στην ούγγρικη ταινία του Janos Szasz, με την οποία άλλωστε η ταινία του Skolimowsky έχει παρόμοια ατμόσφαιρα. Έχει ήδη εκτίσει μια ποινή στη φυλακή και δουλεύει στο κρεματόριο της πόλης. Νιώθει μια έντονη έλξη για τη νοσοκόμα Άννα, αλλά καθώς δεν μπορεί να την πλησιάσει, αρκείται στο να την παρακολουθεί από το παράθυρό της. Όμως η προσκόλλησή του θα τον οδηγήσει πέρα από την ηδονοβλεψία. Αποφασίζει να εισβάλλει στον ιδιωτικό της χώρο, φροντίζοντας πρώτα να βάλει υπνωτικά χάπια στο μέλι της, και περνάει μαζί της τέσσερις νύχτες. Στην αρχή διστακτικός, κάνει απλώς δουλειές στο σπίτι της, στη συνέχεια σχεδόν την αγγίζει, της βάφει τα νύχια, της φοράει μια βέρα. Όμως παρακολουθώντας την έχει γίνει μάρτυρας και του βιασμού της και έχει ειδοποιήσει την αστυνομία, που δεν έχει στα χέρια της άλλον ύποπτο πέρα από αυτόν και έτσι καταλήγει στη φυλακή, παρότι η Άννα αρνείται να καταθέσει εναντίον του. Τον επισκέπτεται μια φορά στη φυλακή, επιστρέφοντάς του τη βέρα και λέγοντας ότι δεν θα τον ξαναδεί. Όταν βγαίνει από την φυλακή, τρέχει να την ξαναβρεί, αλλά τα πράγματα έχουν αλλάξει απρόσμενα, σε ένα σπαρακτικό φινάλε.
Όσο και να προσπαθώ να θυμηθώ, δεν μπορώ να βρω πολλές ταινίες στις οποίες να μπορεί ο θεατής να ταυτιστεί τόσο με έναν ήρωα, αν όχι άρρωστο, με σοβαρή παρέκκλιση από το κανονικό (ανατρέχω κατευθείαν στο Μ του Fritz Lang). Γιατί ο σκηνοθέτης τον αντιμετωπίζει με εξαιρετική συμπάθεια και τρυφερότητα, εξισώνοντας τη ματιά και την κίνηση της κάμερας με την ερωτική επιθυμία του ήρωα. Κάθε επίσκεψη στην Άννα παρουσιάζεται με τρόπο τελετουργικό και γίνεται με θρησκευτική σχεδόν ευλάβεια. Το τοπίο, ωσεί παρόν στον ανατολικοευρωπαϊκό κινηματογράφο, συντελεί στη δημιουργία της σκοτεινής, μελαγχολικής ατμόσφαιρας, όπως και η μουσική, που χρησιμοποιείται πάντα εύστοχα, στα κατάλληλα σημεία. Μια ταινία-δώρο, που μας παρηγορεί για την κατά τα άλλα στείρα κινηματογραφική παραγωγή, και παρακολουθείται από την αρχή ώς το τέλος με κομμένη την ανάσα.

Σε αντίθεση με την συγκινητική ταινία του Skolimowsky, η τρίτη ταινία του Fernando Mereilles μας άφησε αδιάφορους και ανικανοποίητους, χωρίς να πλησιάζει ούτε στο ελάχιστο την φαντασία και την κοινωνική σάτιρα του έργου του Σαραμάγκου. Ομολογουμένως, πρόκειται για ένα πολύ αισιόδοξο τόλμημα. Η λογοτεχνία του φανταστικού πάντοτε παρουσιάζει δυσκολίες στη μεταφορά της στον κινηματογράφο, όχι μόνο γιατί χρειάζεται να βρεθούν κάθε φορά τα αντίστοιχα ευρήματα που να λειτουργούν κινηματογραφικά, αλλά και γιατί δεν πρέπει να υπονομευθεί η δημιουργική φαντασία του θεατή σε σχέση με του αναγνώστη. Αλλά υπάρχουν περιπτώσεις λογοτεχνικών έργων όπου η δημιουργική φαντασία του θεατή υπονομεύεται εξαρχής από το μέσο του κινηματογράφου και τους περιορισμούς του, τόσο που αναρωτιόμαστε αν όντως μπορούν να μεταφερθούν στον κινηματογράφο: παράδειγμα, η πρόσφατη μεταφορά του Αρώματος, όπου η αίσθηση της όσφρησης δεν μπορεί να αποδοθεί στον κινηματογράφο, και έτσι ο σκηνοθέτης αναγκάζεται να καταφύγει σε μια πληθώρα οπτικών εφέ. Αντίστοιχα, η μεταφορά του Περί Τυφλότητας παρουσιάζει μια εγγενή δυσκολία: πώς να παρουσιάσει κανείς την τυφλότητα, τη στιγμή που ουσία του κινηματογράφου είναι ότι ο θεατής βλέπει;
Ο βραζιλιάνος σκηνοθέτης, γνώστης της κινηματογραφικής τεχνικής, επιστρατεύει πολλά τρικ. Ωστόσο, παραμένουν στο επίπεδο του τρικ, διότι στις περισσότερες περιπτώσεις δεν δικαιολογούνται από την ουσία της ιστορίας του. Για παράδειγμα, στο πρώτο μισό της ταινίας, ο Mereilles καταφεύγει στο εφέ της υπερφωτισμένης υποκειμενικής θέασης, που δικαιολογείται μεν από το γεγονός ότι οι τυφλοί βλέπουν ένα λευκό φως, και όχι σκοτάδι, αλλά δεν δικαιολογείται ως υποκειμενική οπτική γωνία κάποιου εκ των πρωταγωνιστών, αφού εκείνοι δεν βλέπουν τίποτα. Δεν είναι δε οπτική γωνία της υγιούς Julianne Moore, αφού εκείνη βλέπει κανονική. Και αυτό γίνεται σχεδόν σε όλη την ταινία: ο σκηνοθέτης αναλώνεται σε μια επιδέξια δουλεμένη φωτογραφία, που δημιουργεί μεν μια ατμόσφαιρα, δεν αποδίδει όμως σε καμία περίπτωση την τρομακτική ουσία του έργου, την εμπειρία της ομαδικής τύφλωσης. Η δουλειά που υπάρχει στο επίπεδο της τεχνικής, δεν υπάρχει στην κινησιολογία, στην υποκριτική, στη σωματική βίωση της τυφλότητας, στην επιλογή γωνίας λήψης, στις ομαδικές σκηνές μέσα στο φρενοκομείο. Τα μοναδικά σημεία που θεωρώ επιτυχημένα είναι οι στιγμές που εκδίδονται οι γυναίκες, ακριβώς γιατί επιλέγεται το σκοτάδι, που λειτουργεί πολύ καλύτερα στον κινηματογράφο, και είναι πια η οπτική του θεατή και όχι μιας ανύπαρκτης υποκειμενικής οντότητας, καθώς και κάποιες από τις σκηνές μετά την απελευθέρωση, μέσα στο χάος της πόλης, που δεν είναι ωστόσο ανώτερες από αντίστοιχες σκηνές ταινιών με ζόμπι. Επίσης, αναγνωρίζω ότι κατάφερε με το μοντάζ και τη μίξη του ήχου να αποδώσει την ιδιαίτερη ρευστότητα της γραφής του Σαραμάγκου. Καταλήγοντας, θέλω να πω ότι, όπως για να θεωρήσω το Άρωμα επιτυχημένη ταινία θα έπρεπε να μου δώσει την ψευδαίσθηση ότι μυρίζω, ένα-ένα τα αρώματα, έτσι για να με πείσει το Περί Τυφλότητας, θα έπρεπε στο τέλος της ταινίας να αναρωτιόμαστε αν πράγματι βλέπουμε, και αυτό δεν συνέβη.

M.M.

5 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Πολύ εύστοχος και συνδυαστικός ο τίτλος

Ανώνυμος είπε...

Συμφωνώ για την ευστοχία του τίτλου. Αναρωτιέμαι όμως αν πράγματι ενας σκηνοθέτης δεν μπορεί να αποδώσει την τυφλότητα ή την όσφρηση επειδή δεν του το επιτρέπει το μέσο που χρησιμοποιεί, δηλαδή ο κινηματογράφος. Με τον ίδιο τρόπο που ένας ποιητής μπορεί να μιλήσει για τη σιωπή, ενας σκηνοθέτης μπορεί να ταξιδέψει τον θεατή στον αισθητηριακό κόσμο. Τρανταχτο ίσως παράδειγμα αποτελεί ο ασιατικός κινηματογράφος.

Ανώνυμος είπε...

Κι εγώ συμφωνώ ότι μπορεί, στις συγκεκριμένες περιπτώσεις πάντως δεν το πέτυχαν. Επιμένω όμως ότι το μέσο του κινηματογράφου, δηλαδή οι εικόνες, είναι πιο περιοριστικό για τη φαντασία απ' ό,τι η ποίηση. Για να περιγράψεις την τυφλότητα μέσω του σινεμά αναγκαστικά επιλέγεις μια ανεξάρτητη οπτική γωνία (εκτός αν δείχνεις συνέχεια σκοτάδι, ή όσα ο τυφλός φαντάζεται). Ενώ στην ποίηση μπορείς να περιγράψεις την τυφλότητα από την οπτική γωνία του τυφλού. (Ίσως και να είναι λίγο αντιφατική έννοια "η οπτική γωνία του τυφλού" εδώ που τα λέμε)

Ανώνυμος είπε...

Να τοποθετηθώ και εγώ λοιπόν αφού ο διάλογος καλά κρατεί : όσον αφορά το ''Blindness'' επιφυλάσσομαι μέχρι να το δώ.
Για το ''Άρωμα'' τώρα είχαμε συζητήσει και προπέρσι Μιχάλη, και αν και δεν το είχα βρεί απόλυτα επιτυχημένο ή τελοσπάντων δεν με είχε ενθουσιάσει και τόσο, εντούτοις η σωστή χρήση της κάμερας (διαρκής κίνηση, ασταθή καδραρίσματα κτλ) και η προσπάθεια απουσίας έντονων εφέ (όσο αυτό ήταν δυνατό), νομίζω ότι απέδιδαν αρκετά εύστοχα όσα η φαντασία μπορεί να δημιουργεί κατά την ανάγνωση. Μην παραβλέπουμε άλλωστε και το γεγονός ότι στη λογοτεχνία ο συγγραφέας έχει στην απόλυτη ''διάθεσή'' του τη φαντασία του αναγνώστη. Στον κινηματογράφο ο σκηνοθέτης πρέπει να του παρουσιάσει και την εικόνα.

Sophia είπε...

de kserw an efyga apo tin aithousa mperdemeni gia to an vlepw i oxi, eniwtha omws enan edono fovo na kleisw ta matia- ki an t anoiksw kai den vlepw?
i skini pou plenane tin nekri kopela meta tous "viasmous" htan gia mena ap tis pio siglonistikes...ki an thes, genikotera i skinothesia me ekseplikse thetikotata.
oi ermineies pali...