Two In The Soup

Pawnbroker (Sidney Lumet, 1964)

Το ερώτημα αν μπορεί να υπάρξει ποίηση, τέχνη, λογοτεχνία μετά το Ολοκαύτωμα έχει απασχολήσει πολλούς στοχαστές, καλλιτέχνες, και πάνω απ΄ όλα τους ίδιους τους επιζήσαντες των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Η κοινή συνισταμένη των απαντήσεων έχει να κάνει με το καθήκον της μαρτυρίας. Την καταγραφή της εμπειρίας. Καταγραφή όμως με ποιο τρόπο; Ως αυτοβιογραφία, ως αφήγηση, ως ποίηση, ως ντοκουμέντο, ως μυθοπλασία; Αν πάρουμε το παράδειγμα του κινηματογράφου, θα δούμε ότι μέχρι κάποια χρονική στιγμή κυριαρχεί η μορφή του ντοκυμαντέρ, του τεκμηρίου. Τόσο το Nuit et brouillard, το Le chagrin et la pitié, ή το Shoah, βασίζονται αφενός στην έρευνα στα αρχεία και αφετέρου στις προσωπικές μαρτυρίες. Οι μυθοπλασίες σχετικά με το θέμα του Ολοκαυτώματος θα αργήσουν να καθιερωθούν, αφού αν ανατρέξουμε πριν από τη Λίστα του Σίντλερ και το κύμα ταινιών για το Ολοκαύτωμα που ακολούθησε και αναζητήσουμε τις πρώτες απόπειρες σχετικών ταινιών, λίγα παραδείγματα έρχονται στο μυαλό (το Kapo του Pontecorvo). Ακόμα πιο σπάνιες είναι οι μυθοπλασίες που ασχολούνται με την τύχη των ίδιων των επιζώντων από τα στρατόπεδα, ή την προσπάθεια αναπροσαρμογής τους στην κοινωνική ζωή. Το Sophie’s Choice είναι ίσως το πιο γνωστό παράδειγμα, αλλά λιγότερο γνωστό και αδίκως ξεχασμένο είναι το Pawnbroker (Ο ενεχυροδανειστής) του Sidney Lumet.

Από τις καλύτερες ταινίες του αμερικανού σκηνοθέτη, έχει ως πρωταγωνιστή έναν εβραίο επιζώντα του Ολοκαυτώματος που εργάζεται σε ένα ενεχυροδανειστήριο ενός νεοϋορκέζικου γκέτο. Όπως εξηγεί στον πορτορικανό βοηθό του, έχει καταφέρει να επιζήσει ακολουθώντας το αναπόδραστο πεπρωμένο της φυλής του, το εμπορικό μυαλό και το προστατευτικό κέλυφος της φιλαργυρίας, κλείνοντας την πόρτα σε οποιοδήποτε ανθρώπινο συναίσθημα, τον οίκτο για τους δυστυχισμένους πελάτες του, την αγάπη για τους ανθρώπους του, την ανάγκη για επικοινωνία και για συντροφικότητα. Στο μεταξύ τον κατατρύχουν οι μνήμες του Ολοκαυτώματος, οι οποίες επανέρχονται ως σύντομα φλας μπακ, ελάχιστης διάρκειας σφήνες στην πλειοψηφία τους, τόσο που μετά βίας γίνονται αντιληπτές από το μάτι του θεατή. Οι μνήμες ξυπνάνε από την επαφή του με τον έξω κόσμο, με τη βία των δρόμων, τη λεκτική βία, την αποξένωση, το γυμνό σώμα της πόρνης που του θυμίζει τη γυναίκα του στο στρατόπεδο. Τελικά θα αφυπνιστούν σταδιακά και τα αισθήματά του, με την κορύφωση να έρχεται στο τέλος της ταινίας, όταν ο βοηθός του Jesus σκοτώνεται προσπαθώντας να αποτρέψει μια δολοφονική επίθεση εναντίον του.

Όπως φαίνεται από την πλοκή, η ταινία του Lumet πραγματεύεται μια πληθώρα θεμάτων, αφενός τη σχέση της ατομικής μνήμης και του βιώματος με την περιβάλλουσα κοινωνική πραγματικότητα, τις σχέσεις εξουσίας, τις φυλετικές συγκρούσεις. Διερευνά το αμετάδοτο της εμπειρίας, το χάσμα επικοινωνίας μεταξύ εκείνων που βίωσαν τον πόλεμο και του υπόλοιπου κόσμου. Τελικά θα χρειαστεί μια θυσία από την πλευρά του υπόλοιπου κόσμου, και πιο συγκεκριμένα του Ιησού, για να βγει ο ενεχυροδανειστής από το καβούκι και να νιώσει ξανά αισθήματα για τους συνανθρώπους του. Ωστόσο, δεν είναι σαφές αν αυτή η «εξιλέωση» του πρωταγωνιστή είναι πραγματικά λυτρωτική ή καταδικαστική. Ξανασυναντά ουσιαστικά το αβίωτο αυτού του κόσμου που είχε απωθήσει. Οι αρετές της ταινίας του Lumet είναι πολλαπλές: η ασπρόμαυρη φωτογραφία του Boris Kaufman φέρνει στο μυαλό τις πόλεις του φιλμ νουάρ, των ταινιών του Jules Dassin ή του Elia Kazan με τους οποίους μεταξύ άλλων δούλεψε ο Kaufman∙ η μουσική του Quincy Jones που δένει αρμονικά με τις ασπρόμαυρες εικόνες της έρημης ως επί το πλείστον πόλης, και μπορεί να συγκριθεί με διάσημα jazz soundtracks του ασπρόμαυρου κινηματογράφου, όπως των ταινιών του Preminger ή ευρωπαϊκών νουάρ (του Louis Malle για παράδειγμα)∙ το βάθος και η ευαισθησία με την οποία επεξεργάζεται το θέμα του, εφάμιλλα των κειμένων του Arthur Miller∙ η εξαιρετική εσωτερική ερμηνεία του Rod Steiger (ο οποίος προτάθηκε μάλιστα τότε για όσκαρ), που δίνει στον πρωταγωνιστή του κάτι από το μεγαλείο και την τραγικότητα του Τελευταίου ανθρώπου του Murnau. Εκτός όλων αυτών, το Pawnbroker έχει μείνει στην ιστορία του αμερικάνικο κινηματογράφου γιατί παρέκαμψε τον Κώδικα, παρουσιάζοντας ένα γυμνό γυναικείο σώμα∙ ακολούθησε μεγάλη διαμάχη προκειμένου να μην απαγορευτεί η ταινία, υποστηρίζοντας ότι το γυμνό ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της πλοκής, και έτσι άνοιξε ο δρόμος για την εκ νέου απεικόνιση του γυμνού σώματος στην Αμερική. Ωστόσο δεν θα έπρεπε να είναι αυτός και ο μόνος λόγος για τον οποίο αναφέρεται η ταινία του Lumet στα ιστορικά βιβλία.

M.M.